Akay İşletmesinden Şehir Hatları İşletmesine...

 

İlk buharlı gemi olan Clearmont'un, 180l'de Hudson Nehri'nde ve ilk trenin 1825'te İngiltere’de işlemeye başlamasından pek de uzun sayılmayacak bir süre sonra, 20 Mayıs 1828 tarihinde İstanbul Limanı’na Pruva direğinde yelken donanımı bulunan yandan çarklı bir gemi girer. Teknesi siyah üstü beyaz boyalı teknen limanı girişi halk tarafından ilgiyle karşılanır. Swit adlı bu gemi İstanbul’un ünlü İpek tüccarlarından Artemis’in öncülüğünde bir grup tüccar tarafından İngiltere’den satın alınıp devrin padişahı II Sultan Mahmud’a hediye edilir Geminin hızlı çabuk ve kırlangıç kuşu anlamına gelen isimi değiştirilmedi. Halk ise buhar gücü ile çalışan bu gemiye Buğ gemisi adını verdi.

Tersane-i Amire 1843 yılında Padişah iradesi ile Mesr-i Bahri ve Peyk-i Şevket gemilerinin bazı yerlere işletmek üzere halkın hizmetine sundu. bir yıl sonra yine padişah iradesi ile Eser-i Hayır gemisini Boğaziçi’nde Mesir-i Bahri gemisini Gemlik ve İzmit taraflarına yolcu ve yük taşamaya başladılar. Böylece limanlarımız arasında düzenli ve tarifeli seferler başlamış oldu. Tarifeli seferlerin aksamadan ve eksiksiz uygulanabilmesi için deniz Taşımacılığı’nın şirketler eliyle daha sağlıklı yapılabileceğine inanan devlet Hazıne-i Hassanın katılımıyla Şirket-i Osmaniye’yi kurdu. Bir süre sonra Hazine-i Hassa bu şirketten ayrıldı Hazine-i Hassa Kumpanyası adı altında kendi gemilerini çalıştırmaya başladı, Bu kuruluş daha sonra Mecideye Şirketi ve 1943 yılına Bu günkü Türkiye Denizcilik İşletmeleri A.Ş’nin nüvesini teşkil eden Fevaid-i Osmaniye adını aldı. Bu kuruluş Sultan Abdülaziz’in Padişah olması ile adı İdare-i Azize, II Abdülhamit’in padişah olması ile de ismi İdare-i Mahsusa, II Meşrutiyetin ilanından sonra ismi Osmanlı Seyr-i Sefain İdaresi, Cumhuriyetin ilanı ile ismi Türkiye Seyri Sefain İdaresi adını almıştır. 

Fevaid-i Osmaniye, taşımacılık faaliyetlerini üç bölümde yapıyordu:

1843 yılından 1933 yılına kadar Sevahili Mütecavire seferleri(Komşu Sahiller) seferleri Sevahil-i Karibe seferleri: (Yakın Sahiller)  Sevahil-i Baide Seferleri (Uzak Sahiller ) bir şirketten yönetiliyordu. Sevahili Mütecavire seferleri(Komşu Sahiller) Hattında ilk çalışan gemi Hümapervaz adlı gemidir. Bunu Musul, Pir-Levent, Kalamış Samsun, Erenköy, Kadiriye, Refah, Fenerbahçe, Haydarpaşa, izledi. Bu gemiler tamamı dışarıdan muhtelif ülkelerden kullanılmış olarak alındı. Seyr-i Sefain artan yolcu talebini karşılamak amacıyla 1910 yılında Anadolu-Bağdat Demiryolları Şirketi’den Bağdat, Basra, Halep adlı gemileri aldı. Bağdat, Basra, Halep Almanya Kiel’de Howaldtswerme tezgâhlarında yandan çarklı olarak inşa edildi. Bu hatta uzun yıllar kullanıldı. Üç gemide 1945 yılında Araba Vapuru haline getirildi. Denge sorunu nedeniyle kadro dışı bırakıldı. Bu gemilerde Bağdat ve Basra’dan sökülen kazan ve makineler 1956 yılında Camialtı Tersanesinde Ata Nutku dizayn olan yandan çarklı Karamürsel araba vapurunda kullanıldılar.   Yine  hatta kullanılmak üzere 1912 yılında Fransa, Marsilya’da Atl.& Chantier de Provence,Port tezgahlarında 3 adet gemi siparişi verildi. Bu gemiler Moda, Burgaz ve Kadıköy adlarını aldılar. Bunlardan Moda 15 Aralık 1967 günü kadro dışı bırakıldı 31 Mayıs 1968 tarihinde sökülmek üzere satıldı. Burgaz 1961 yılında büyük bir tamirden geçirildi, 1965 yılında kazanları kömürden fueloil’le çalışır hale getirildi. 1990 yılında Kadro dışı bırakıldı. Bilahare satıldı. Kadıköy ise 1961 yılında büyük bir tamirden geçirildi, 1965 yılında kazanları kömürden fueloil’le çalışır hale getirildi. 1 Mart 1966 yılında Karaköy’deki Kadıköy İskelesinde bağlı iken limanda çıkan bir yangın neticesinde yanarak kullanılmaz hale getirildi 2 Nisan 1966 tarihinde sökülmek üzere satıldı. 

Bu vapurları Almanya, Danzig’te JWKlarwitter tezgâhlarında inşa edilen Kınalıada,  Pendik ve Maltepe Vapurları takip etti Kınalıada vapuru 1914 yılında gelmesine karşılık Pendik ve Maltepe adlı gemiler I.Dünya savaşı nedeniyle 1921 yılına teslim edildi. Bu vapurlardan Kınalıada 1958 yılında hizmet dışı bırakıldı. 1961 yılında sökülmek üzere satıldı. Pendik 12 Ocak 1955 yılında İzmit Postasını yaparken Tuzla Açıklarında döküntü kayalıklarına bindirdi. Gemi yüzdürüldü ise de tamir kabul etmez bir halde bunması nedeniyle sökülmek üzere satıldı. Satılmadan önce çıkarılan kazanı daha sonra Haliç Tersanesinde inşa edilen Asvalt-I adlı gemide kullanıldı. Maltepe ise Kartal adı ile kızağa konulmasına karşılık kızaktan Maltepe ismini alarak indi. 1953 kadro dışı bırakıldı. Buradan çıkan makine ve kazanlar 1954 yılında inşa edilen Kartal Araba vapuruna konuldu. Bu yeni inşa ettirilen 5 gemiden sonra 1925 yılında Büyükada adlı gemi satın alında, 1928 yılına gelindiğinde ise Fransa, Marsilya’da Atl.& Chantier de Provence,Port tezgahlarında 2 adet gemi siparişi verildi. Bu gemiler Heybeliada ve Kalamış adlı gemilerdi. Bunlardan Heybeliada 1988 yılına kadar çalıştı 1991 yılında Aliağada söküldü. Kalamış ise 1967 yılında kadro dışı bırakıydı ve sökülmek üzere satıldı. 

31 Mayıs 1933 tarihinde TBMM kabul edilip, 8 Haziran 1933 tarih ve 2422 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 2448 sayılı kanunda; 

Madde 1 – Seyrisefain Müdüriyeti Ümumiyesinin sureti idaresinde hakkında ki 4 Nisan 1341 (1925) tarih ve 597 numaralı kanun ile bu kanunun 3 nüncü maddesini tadil eden 1927 tarih ve 1096 numaralı kanun ilgi edilmiştir. Şimdiye kadar Seyrisefain Müdüriyeti Umumiyesince idare edilmekte olan işlerden: 

 İşleri ayrılarak bu işlerle ayrı ayrı meşgul olmak ve her biri hükmi şahsiyeti haiz bulunmak üzere (Denizyolları İşletmesi),(A.K.A.Y İşletmesi ), (Fabrika ve Havuzlar) müdürlükleri teşkil olunmuş ve Seyrisefain idaresine mevdu bulunan İstanbul Limanında Kılavuzluk ve romörkörcülük ve diğer Türkiye sahillerindeki kılavuzluk işleri Devlet İnhisarı altına alınmıştır. İfadesi yer almaktadır.  Kanunun diğer maddeleri kurumların nasıl yönetileceği var olan borçların kimler tarafından ödeneceği belirtilmiştir. 

Bakanlar Kurulunca 26 Haziran 1933 tarihinde kabul edilip 11 Temmuz 1933 tarih ve 2449 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 16644 no’lu kararname de. Yeni kurulan Anadolu-Kadıköy-Adalar-Yeşilköy ve Yalova teşkilatı ve sureti idaresi hakkında talimatname Fabrika ve Havuzlar müdürlüğü teşkilatı ve sureti idaresi hakkında talimatname ve Denizyolları İşletme Müdüriyeti teşkilatı ve sureti idaresi hakkında talimatname’ler yayınlanmaktadır. Bu talimatnamede yeni kurulan kurumların organizasyon yapıları ile görevleri yer almaktadır.

Akay adı sefer yapacağı bölgelerin baş harflerinden oluşmaktadır. ( Anadolu-Kadıköy-Adalar –Yalova isimlerinin baş harfi)  Baca forsu ilk zamanlar siyah baca üzerinden beyaz hilal şeklinde ay olarak kullanılmış sonraları ise Siyah Baca üzere iki ince beyaz kuşak arasında kalın kırmızı bir kuşak ve ortasında A harfi bulunmaktaydı. Bu dönemde Şirket- i Hayriye’den 69 No’lu Hüseyin Haki ve 70 No’lu Ziya adlı gemileri satın alarak adlarını Göztepe ve Erenköy olarak değiştirildi. Almanya Bremen’de Atlas-Werke A.G tersanesine Suvat ve Ülev adlı iki gemi inşa ettirmek üzere anlaşmaya vardı. Bu gemilerden Suvat 1965 yılında büyük bir tamirat gördü.1990 yılında Genç Tur adlı şirkete satıldı uzun zaman Bodrum’da durmasına rağmen 2010 yılında sökülmek üzere satıldı. Ülev ise 1964 yılında büyük bir tamirat gördü 1990 yılında satıldı.

Akay’ın ömrü 1 Ocak 1938 yılına kadar sürdü 27 Aralık 1937 tarih ve 3295 sayılı kanunla kurulan Denizbank: Genel Müdürlüğüne aynı adla işletmeye bağlandı.

Sevahili Mütecavire seferleri(Komşu Sahiller) seferleri Denizbank döneminde ’de Akay ismi ile devam etti. Denizbank 7 Haziran 1939 tarih ve 3633 sayılı Kanunla kaldırılarak yerine “Devlet Limanları ile Devlet Denizyolları ve İşletmeleri Umum Müdürlüğü” olarak iki Umum Müdürlük kuruldu. Bu iki Umum Müdürlük 24.Ocak.1944 tarih ve 4517 sayılı kanun ile birleştirilerek Devlet Deniz Yolları ve Limanları İşletmesi Umum Müdürlüğü adını aldı.

Bu dönem içerisinde önce 10 Eylül 1856 tarihinde Haliç hattında sefer yapmak üzere kurulan Haliç Vapurları Şirketi 1941 yılında 1851 yılında Boğaziçi’nde vapur çalıştırmak üzere kurulan ve Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk Anonim Şirketi Olan Şirket-i Hayriye Ocak 1945 tarihinde bu kuruluşa bağlandı. Bu suretle İstanbul’da Boğaz, Marmara ve Haliç bölgelerinde işleyen gemiler tek elden idare edilmeye başlandı. Devlet Deniz Yolları ve Limanları İşletmesi Umum Müdürlüğü Sevahili Mütecavire seferleri(Komşu Sahiller) seferlerini yapan İşletmesinin adının artık AKAY adı ile anılamayacağından bu işletmeye ŞEHİRHATLARI adını vermiştir. Şehirhatları işletmesi bu birleşmelerle faaliyet alanını genişletirken gemi çeşitlerinde de değişiklik olmuştur. Şirket-i Hayriye Şirketi tarafından yapılan Kabataş-Üsküdar arabalı seferleri artık Şehirhatları İşletmesi bünyesi içerisinde faaliyet göstermeye başlamıştır.

Bu dönemde II. Dünya savaşının olumsuz etkileri nedeniyle Şehirhatları İşletmesinin elindeki filo yedek parça temin edilemediği için gemiler birer birer kadro dışı bırakılarak söküldü. Artan yolcu talebini karşılamak amacıyla da Hollanda Amsterdam’da Verschure & Co, tezgâhlarına 6 adet buharlı yolcu gemisi siparişi verildi. Bu gemilere Büyükdere. Yalova, Anadoluhisarı, Rumelihisarı, Haydarpaşa ve Büyükada isimleri verildi. Bu gemilerden Büyükdere 1990 yılında kadro dışı bırakılarak 1991 yılının Eylül ayında İzmir Aliağa’da söküldü. Yalova gemisi ise 1990 yılların sonlarına doğru Samsun Büyük Şehir Belediyesine verildi. Ve Halen orada turistlik tesis olarak faaliyet gösteriyor. Anadoluhisarı 1985 yılında önce kadro dışı bırakıldı bilahare sökülmek için satıldı. Rumelihisarı gemisi 1994 yılında İl-Tur adlı firmaya satıldı. Haydarpaşa 1985 yılında önce kadro dışı bırakıldı bilahare sökülmek üzere satıldı. Büyükada gemisi ise 1985 yılında kadro dışı bırakıldı sonra lokanta ve Düğün salonu olarak kullanılmak üzere Deniz Gülü adıyla Zonguldak’a götürüldü. Bu dönem içerisinde II. Dünya savasında Müttefik Kuvvetlerin Sicilya çıkartması sırasında kullandığı İngiliz yapısı 12 adet feribot Türkiye’ye verilir bu 12 adet feribottan 4 âdeti Derince, Mudanya, Çardak ve Silivri isimleri ile yeni açılan Başta Kartal-Yalova hattı olmak üzere 1950 yıllarda açılan Sirkeci-Kadıköy araba vapurları seferlerini yaptılar. Bu gemilerden Derince 2 Kasım 1966 tarihinde Çanakkale Boğazından bir Sovyet şilebi ile çarpışması neticesinde battı, Mudanya 1970 yılların ortalarına kadar çalıştı bu tarihten itibaren Unkapanı Köprüsünün Unkapanı tarafında bağlandı İstanbul Liman İşletmesi’nin Taşıtlar Servisine büro olarak hizmet etti. Çardak uzun yıllar çalıştı 1970 yılların ortalarında önce kadro dışı bırakıldı. Sonra sökülmek üzere satıldı. Silivri önceleri araba vapuru olarak çalıştı bilahare Deniz Kuvvetler Komutanlığı emrine verildi.1947 yılında Amerika Birleşik Devletleri tarafından verilen Marshall yardımı çerçevesinde Denizyolları ve Deniz Nakliyat için 10 adet kuru yük gemisi, iki tanker ve 7 adet yolcu gemisi alınırken şehirhatları işletmesi için bu yardım faslından kuruluş hesabına verilen para ile de Hollanda Amsterdam’da Verschure & Co, tezgâhlarına 3 adet, Hollanda Kinderdijk’te L.Simit&zoon tezgâhlarında 2 adet İskoçya Glosgow Dumbarton’da William Deny&Brothers tezgâhlarında 2 adet İtalyaTaranto’da Cantari Nevale di Taranto tezgâhlarına 1 adet gemi siparişi verildi. Toplam 8 adet gemi işletmenin dizel ile çalışan ilk gemileridir.  Hollanda Amsterdam’da Verschure & Co, tezgâhlarına inşa edilen 3 gemi Beylerbeyi, İstinye ve Yeniköy adlı gemilerdir. Bu gemilerder Beylerbeyi 28 Eylül 1995 yılında satıldı. Harem İskelesinde çıkan bir lodos fırtınasında halatlarını kopardı. Yan yattı bulunduğu yerde söküldü. Yeniköy vapuru 1996 yılında satıldı. İstinye vapuru ise 2000 yılında İzmir Büyük Şehir Belediyesine verildi. İhsan Alyanak ismini aldı 25 Temmuz 2011 Temmuz tarihinde Kordon iskelesinde battı halen batık olarak durmaktadır. Hollanda Kinderdijk’te L.Simit&zoon tezgâhlarında yapılan 2 adet gemi Beşiktaş ve Emirgan adlarını aldı bu gemilerin her ikisi de 1980 yılların ortalarında satıldı. İskoçya Glosgow Dumbarton’da William Deny&Brothers tezgâhlarında yapılan 2 adet Dolmabahçe ve Fenerbahçe adını aldılar bunlardan Dolmabahçe 1993 yılında kadro dışı bırakıldı bilahare sökülmek üzere satıldı. Fenerbahçe gemisi ise 2008 yılının sonlarına doğru seferden alında 23 Aralık 2008 tarihinde Rahmi Koç Müzesine sergilenmek üzere bağlandı. İtalyaTaranto’da Cantari Nevale di Taranto tezgâhlarına inşa edilen gemiye’de Paşabahçe adı verildi. İşletmenin 1000 gros tonun üzerindeki ilk vapuru idi 2010 yılına kadar çalıştı. 2011 yılının Haziran ayında Beykoz Belediyesine verildi. Paşabahçe vapuru yurt dışından şehirhatları için ithal edilen vapurlar içerisinde kendi motorlarını çalıştırarak gelen ilk gemidir. ayrıca bu yardım faslından alınan para ile de Fransa Nantes’da S.A,des Anciens Chantiers Dubigeon tezgâhlarında 4 araba vapuru inşa ettirilir Kuleli olarak ta anılan bu araba vapurları kendi sınıfı içerisinde ilk dizel motor ile çalışan araba vapurlarıdır. Bu vapurlar Kasımpaşa, Kuzkulesi, Karaköy ve Kuruçeşme’dir. Kasımpaşa hariç diğer üç gemi 1990’lı yılların başlarında Kasımpaşa ise 2000’li yılların başlarında önce kadro dışı bırakılıp bilahare sökülmek üzere satıldı. Bu dört gemi dışarıdan ithal edilen en son araba vapurları ide Bundan sonra inşa edilen bütün araba vapurları Türkiye’de inşa edildi. Bu arada Kurumun adı Denizcilik Bankası T.A.O oldu. Bu dönemde Türkiye’de ilk araba vapuru inşa edildi. Kartal adı verilen bu araba vapurunu Kabataş sonra Karamürsel Araba vapuru izledi. Hürriyet, Orhan Erdener, Hüseyin Haki, Sirkeci Şemsipaşa, Harem, Salacak Eminönü(bu üç vapur dizel olarak Türkiye de inşa edilen ilk gemilerdir.)Topkapı, Kınalıada, Cemalettin Erem Eyüp, İntepe, Kocadere Fırkatepe, Topçular, Eskihisar, Halıdere, Karamürsel, Hereke III Degirmendere I Selamiçeşme. Sultantepe, Zeytinburnu, Esenköy, Heznedar, Gayrettepe, Mecidiyeköy, Okmeydanı, Prof Ata Nutku ve Kaptan Şefik Gogen adılı araba vapurları inşa edildi.  Bu vapurlardan Kartal, Kabataş, Karamürsel Hürriyet, Orhan Erdener, Hüseyin Haki, Sirkeci Şemsipaşa, Harem,  Eminönü araba vapurları 1980’lı yıllardan başlayarak 2000 yılların ortalarına kadar muhtelif tarihlerde kadro dışı bırakılarak bilahare sökülmek üzere satılmışlardır.

Yine bu dönemde Yolcu gemileri olarak ta Bostancı ve Caddebostan deniz otobüsleri Çengelköy, Ortaköy, Vaniköy, Beykoz ve Hasköy yolcu gemileri Bankanın muhtelif tersanelerinde inşa edildi. Bu gemilerden Hasköy hariç diğerleri 1990 yılların ortalarında önce kadro dışı bırakıldı sonra sökülmek üzere satıldı. Hasköy vapuru ise 1999 yılında meydana gelen depren nedeni ile Yalova’da ölenlerin anısına ismi Yalova olarak değişti halen İzmir Büyük Şehir Belediyesi emrinde çalışmaktadır. 1950’li yılların sonunda artan yolcu talebini karşılamak amacıyla daha büyük gemilere ihtiyaç duyulmuş işletme personelince devekuşu diye adlandırılan İskoç’ya Glasgow’da goven-Fairfieltd tezgâhlarında inşa edilmek üzere yapılan araştırmaya göre dünyanın en son sitimli gemileri inşa edildi. Bu gemilere Kanlıca, Kuzguncuk, Pendik, Ataköy Anadolukavağı, İnkilap Harbiye, Turan Emeksiz ve Ali İhsan Kalmaz isimleri verildi. Bu gemilerin tamamı 1980 yılların ortalarından başlayarak 2000 yılların ortalarına kadar birer birer önce kadro dışı bırakıldı sonra satıldı. Bunlar içerisinde Turan Emeksiz gemisi Otel olarak Mudanya Güzelyalı da hizmet vermektedir. Turistlik tesis yapılamak üzere bir takım belediyelerce alınan gemiler hurda bir vazıyette bulunmaktadır. Bu gemilerden sonra Türkiye’de Maltepe, Suadiye İnciburnu, Sedefadası, Bostancı gemileri inşa edildi. Bu gemilerden Suadiye 2000 yılların ortalarında Haliç Tersanesinde geçirdiği bir yangın sonucu hurdaya ayrılmış ve Aliağa’da sökülmüştür. Maltepe gemisi Şile Belediyesi verilmiş nikah salonu olarak hizmet vermektedir. İnciburnu Barış Manco, Sedefadası Pro.Dr Aykut Barka ve Bostancı gemiside Ahmet Yıldırım adları ile hizmet vermektedir.Ekonomik ömrünü tamamlayan gemilerin birer birer hurdaya çıkması ile yeni gemilere ihtiyaç duyulmuş bu dönemde 1500 kişilik  Adam Yavaz,Karaoğlanoğlu,Sami Akbulut,Temel Şimşir,Caner Gönyeli,Necati Gürkaya,İlker Karter,Hamdi Karahasan,Aydın Güler,Mustafa Aydoğdu,Sarayburnu,Moda,Metin Sülüş,Beşiktaş-I,Caddebostan,Kalamış,Karşıyaka (İ.Hakkı Durusu) Bayraklı (Nurettin Altogan) gemileri inşa edilerek sefere konulmuş bu gemilere 750 kişilik Mehmet Akif Ersoy,Büyükada,Rumelikavağı,Rumelifeneri,Anadolufeneri,Kilyos Kızıltoprak,Tuzla,Ambarlı,ve Kumburgaz adlı gemiler izlemiştir.en son olarak ta Bahçekapı (Emin Kul) Fahri Korutürk inşa ettirilmiştir. Bu gemilerden 750 kişilik olanlarından bazıları muhtelif Belediyelere verilmiştir Haliç ve Boğaziçi’nde çalıştırılmak üzere Camialtı I ve Camialtı II Halıcıoğlu, Sütlüce, Deftardar, Kâğıthane, Asmalı, Aynalıkavak, Arnavutköy, Ayvansaray, Büyükçmece, Kumla, Küçükçekmece, Küçüksu, Göksu, Selimpaşa adlı motorbotlar inşa edildi. kullanımı çok kötü olan bu motor botlar istenilen randımanı sağlayamadıkları için bazıları hurdaya gitti bazıları ise Van gölü ,diğer baraj göllerinde çalıştırılmak üzere Anadolu ya gönderildi. Şehirhatları İşletmesi ÖYK’nın 31.01.2005 tarih, 2005/03 sayılı ve 07.03.2005 tarih, 2005/31 sayılı Kararları ile TDİ’nin Şehirhatları İşletmesi ve Denizyolları İşletmesine ait İstanbul İli ve Marmara Denizindeki bazı hatlarda faaliyet gösterdiği yolcu ve araç taşıma hizmetlerinin, bu hizmetlerde kullanılan deniz vasıtalarının, bu hatlarda bulunan iskeleleri ve Haliç Tersanesinin İstanbul Büyükşehir Belediyesine devrine karar vermiştir. Bu çerçevede, TDİ ile Belediye arasında 15.03.2005 tarihinde Devir Protokolü imzalanmış ve 31.03.2005 tarihinde de devir teslim işlemleri gerçekleştirilmiştir. İstanbul Büyük Şehir Belediye Başkanlığı aldığı bu işletmeyi kendi iştiraki olan İstanbul Deniz Otobüsleri kısa adı İDO olan şirketin içine katmıştır. Bu tarihten sonra Şehirhatları İşletmesi ismi resmi olarak kullanılmamıştır. 2010 yılı içerisinde İstanbul Büyük Şehir Belediye Başkanlığı İDO’yu özelleştirirken kamu yararına taşımacılık yapan bu bölümü kendi bünyesi içerisinde kurduğu İstanbul Şehir Hatları Turizm Sanayi ve Ticaret A.Ş devretmiştir.