1937 doğumlu Hollandalı araştırmacı Henrick van Lennep Hollanda’da köklü van Lennep ailesinin soyağacı üzerinde çok kapsamlı belge çalışması yapmıştır. Henrick van Lennep; Frank K. van Lennep’in 1900’da ilk cildi yayınlamış olan van Lennep ailesine ait belgelerden hareketle 2007’de, van Lennep’lerin yaşamları hakkında bir eser meydana getirmiştir.
Bu kaynak eserin önemli bir bölümü İzmir’li van Lennep’lere aittir.
Henry John van Lennep (1815-1898) İzmir’de doğdu ve İzmir’de vefat etti.
İzmir Körfezi,İzmir’in Ege Denizi üzerinden kolayca ulaşılabilen uluslararası bir ticaret şehri haline gelmesini sağlamıştır. Bunun nedeni aynı zamanda İzmir’in İpek Yolu üzerindeki ticaretin merkezi olmasıydı. Batılı tüccarlar şehri hızla fark ettiler..
Hollandalı tüccarlar, 16. Yüzyılın başlarında, o zamanlar hala Fransız bayrağı altında ticaret yaparak İzmir’e geldiler. 1612'den sonra kendi bayrakları altında ticaret yapmalarına izin verildi. Aynı yıl Cornelis Haga (1578-1654), Hollanda Cumhuriyeti için Osmanlı sarayına ilk büyükelçi olarak atandı. Cumhuriyet daha önce Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkiler kurmuştu, ancak 1612 senesi diplomatik ilişkilerin resmi başlangıcıdır. İzmir’deki ilk konsolos 1656'da atandı ve küçük bir Hollanda topluluğu ortaya çıktı.
Hollandalıların çoğu artık isim olarak bilinmiyor, ancak içlerinden birini biraz daha iyi tanıyoruz. Adı Daniel Jean de Hochepied 'dir (1657-1723). Fransız bir Huguenot ailesinden geliyordu ve babası Amsterdam'da ipek kumaş ticareti yapıyordu.
De Hochepied ilk olarak 1678'de İzmir'e ayak bastı. Bu kasıtlı bir hareket değildi, daha çok talihsiz bir aşk ilişkisi nedeniyle başka alanlarda oyalanmaktı. İstanbul'da Hollanda büyükelçisinin kızıyla tanıştı ve onunla evlendi.
De Hochepied Osmanlı İmparatorluğu'ndaki kalış süresini uzatmaya karar verdi. Bağlantıları sayesinde 1688'de İzmir'deki Hollanda topluluğunun konsolosu oldu. O zamanlar İzmir'de kendi kiliseleri, mezarlıkları, hastaneleri ve çok güçlü vapur donatanı ve acentesi topluluğunu meydana getiren çok leventen yaşıyordu. Osmanlı İmparatorluğu'nda iş yapan bir diğer aile de Van Lenneps'ti. 1731'de David George van Lennep şansını İzmir'de aramaya geldi. Sonunda van Lennep, Osmanlı İmparatorluğu'nda büyük bir ticaret evi olan Leidstar ailesinden genç bir kadınla evlendi. De Hochepied ve van Lennep aileleri hayatlarını Ege kıyısında kurdular ve çocuk sahibi aileleri sayesinde kısa sürede İzmir'in en önemli aileleri arasında yer aldılar.
İzmir’deki Avrupalı leventen topluluğu içinde çok sayıda evlilik gerçekleştiği için, uluslararası topluluk on sekizinci yüzyılda şehirde iz bırakabilmiştir. Şehrin Avrupa mahallesi, en keyifli yerlerden biriydi. Şehrin karmaşasından kaçmak için, birçok zengin leventen aile genellikle şehrin çok dışında bir ev inşa ettirmiştir. Bu evlerin bir kısmı günümüze kadar gelmiş konaklardır.
Hollanda Alsancak Kilisesi ve Mezarlığı
Hollandalıların eski şehirde kendi kiliseleri, hastaneleri ve mezarlıkları vardı. Bunlar bugün hala Alsancak semtinde bulunabilir. Ancak, Hollanda evlerinin çoğu, tıpkı diğer ahşap evlerin çoğu gibi, kaybolmuştur. (Leon Bök- İzmir Protestan Churchyard,2012)
İzmir’den yapılan afyon ihracatı Osmanlı Türkiye’sinde afyon tarımı ve ihracatı İzmir’de Hollandalı gemi acentesi, tüccar ve armatör olan Van Lennep ailesinin elindeydi. Özellikle Afyon, Burdur, Eskişehir, Isparta, Kütahya ve Uşak çevresindeki arazilerde gelişme gösteren haşhaş ekimi, Hollandalı tüccarların ABD ve Endonezya pazarlarına, İngilizlerin Çin’e ve yine Hollanda devlet şirketi NHM başta olmak üzere Hollandalı tüccarların Hollanda dominyonu olan Endonezya’ya yönelik afyon pazarlaması nedeniyle hızlı bir gelişme göstermiştir.
İzmir’de yaşayan Hollandalı levantenlerden dört firmanın afyon ihracatındaki payları ve Anadolu’dan Endonezya’ya afyon ihracatı, Avusturyalı bir akademisyen olan Jan Schmidt ’in yazdığı ve Nederlands Historisch- Archaelogisch Instituut -Hollanda Tarih ve Arkeoloji Enstitüsü tarafından 1998’de yayımlanmış olan “From Anatolia to Indonesia: Opium Trade and the Dutch Community of İzmir, 1820-1940”başlıklı belgesel eserde anlatılmaktadır.
Bu eser özellikle Hollanda’nın afyon ticaretindeki yerini ve İzmir’deki Hollandalı levantenlerin bu ticaretteki etkinliklerini incelemektedir.
Henry John van Lennep’in yaşam öyküsü ve fotoğraf albümü Levantine Heritage Foundation portalında bulunmaktadır.
Hollandalı levanten tüccarların genel olarak ABD, Avrupa ve Uzak Doğu ülkelerinde giderek yaygınlaşan afyon kullanımı karşısındaki ihracat payları sınırlı olmasına karşın, Hollanda Hükümeti tarafından kurulmuş olan NHM-Nederlandsche Handels Maatschappij veya Hollanda Ticaret Şirketi, afyon alıcısı konumuna geçerek, İzmir’deki Hollandalı levanten şirketlerin afyon işine daha fazla ağırlık vermelerini sağlamıştır. Ancak NHM afyon taban fiyatını alçak tuttuğundan dolayı kaçakçılığa neden olmuştur.
Hollanda için Uzak Doğu’da afyon ihraç edilecek tek ülke, kendi sömürgesi olan Endonezya idi. Eserde, Türkiye’de haşhaş ekiminin nasıl teşvik edildiği ve afyon kalitesinin yükseltilmesine yönelik neler yapıldığı ve nihayet Hollandalı levanten firmaların meydana getirdikleri Afyon Karteli ayrıntılarıyla verilmektedir. Yine eserde, afyon ihracatının İzmir ekonomisindeki yeri ve tesis ettiği yüzde ile Hollandalı levantenlerin bu ticaretten aldıkları pay, afyon yükü alan Hollanda ticaret gemileri ayrıntılarıyla belgelenmiştir.
İzmir’de afyon ticareti yapan ve afyonu ABD üzerinden Hollanda Batı Hint Adalarına, Endonezya’ya ihraç eden Jacob van Lennep, Hendryk Dutilh, Edmond Arnold Wissing, ve Edouard Lavino isimli dört İzmirli levanten tüccar aile vardı. Bu tüccarlar afyonu NHM vasıtasıyla ihraç etmekteydiler. Aslında afyon ticaretlerinin büyük payını alan, Hollanda hükümetine ait NHM şirketi idi.
İzmir’li Jacob van Lennep 1825'te Hollanda Krallığı İzmir Başkonsolosu olarak atandı. Bir yıl sonra van Lennep İzmir'deki Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM) denizcilik şirketi için acente olarak atandı. Bu şirket, Fransız işgali sırasında yaşanan ekonomik çöküşün ardından Hollanda'daki ticareti canlandırmak için Kral Willem I 'in girişimiyle 1824’de kuruldu .
Jacob van Lennep’in Nederlandsche Handel-Maatschappij'e (NHM)'ye yaptığı önerilerden biri, Türkiye’ye Cava kahvesi ithal etmek ve Batavia'da (Hollanda Doğu Hint Adaları) ve Çin’de artan bir talep olduğu için İzmir’den de yük olarak afyon sağlamaktı. İlk olarak 60 kasa afyon, kuru meyve, incir ve halıdan oluşan ilk kargo, Uzak Doğu'ya gönderilmek üzere Amsterdam’a gönderildi. Bu, her yıl 40 ila birkaç yüz kasa afyonun gönderileceği birçok sevkiyatın ilki olacaktı. NHM vapurlarıyla ile yapılan afyon ticareti, açıkça çok karlı olmasına rağmen, asıl ilgi alanları değildi.
İzmir Limanında yelkenli ticaret gemileri. Kaynak: İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Arşivi, İstanbul Atatürk Kütüphanesi Arşivi.
Jacob van Lennep & Co.'nun Hollanda'daki diğer firmalara yaptığı sevkiyatlar önemli olmaya devam ederken, Amerika Birleşik Devletleri ile yapılan ticaret açık ara en önemlisiydi. Örneğin, Ağustos 1835'te Van Lennep & Co. dört Amerikan ticaret vapuruna yük sağladı. 1848'de Richard van Lennep’in dört kardeşi Charles David, Augustus Oscar, Edouard Willem ve David, Charles David’in yöneticiliğinde “Van Lennep & Co.,” adıyla bir gemi acentesi kurdular. Dördü de gençliklerinden beri Levant'ta ticaretle uğraşıyordu ve hepsi Anadolu ve Rumeli'de (Bulgaristan) konuşulan dilleri konuşuyordu.
Nederlandsche Handel-Maatschappij'e (NHM) hizmetlerini sundular ve o ilk yıl Amerika Birleşik Devletleri'ne afyon sevkiyatı için ilk siparişlerini almışlardı. 1853 Mart'ında NHM'ye zımpara (Emery Corondum) madenlerindeki zımpara (diğer adıyla korindon, Al2 O3, aşındırıcı madde) satış lisansını devraldıklarını bildirdiler.İzmir’li van Lennep ailesinden Augustus Oscar ve David 1855'te Amerika Birleşik Devletleri'ne göç ettiler. İzmirli levanten Hollandalı tüccarlar ise yine de aslında gemi acentesi idiler ve her alanda broker olarak, ithalatçı, ihracatçı olarak kâr edecekleri, komisyon elde edecekleri her işin içinde yer alıyorlardı.
Zamanla NHM, afyonun kalitesi üzerinde şikâyetlerini artırarak İzmir’deki firmayı 1874 yılında saf dışı bıraktı. Fakat daha kaliteli afyon sağlamak amacıyla İranlı afyon pazarlayan firmalar dahil olmak üzere diğer firmalarla yaptığı anlaşmalar bir sonuç vermedi. Ancak afyon işindeki üstünlükleri ve faaliyetleri kaybettilerse de bu Hollanda üzerinden Endonezya’ya ve ABD’ye afyon ihracatının durması anlamına gelmedi. Bu kez ihracatı doğrudan kendileri sürdürdüler. Çinlileri keyif verici afyonla uyuşturan İngilizler, bir taraftan sigaranın içimini daha keyf alıcı hale getiriyor gerekçesiyle tütüne afyon katarak Uzak Doğu’da esrara alışmış milyonlarca insan kitlesinin doğmasına neden oldular. Afyonun tıbbi gerekçelerden öteye günlük yaşamda keyf verici bir madde olarak hızla yayılmaya başlaması yüzünden, bu kez Batı’da hükümetler ve sivil toplum örgütleri afyon ithalatına ve denetimsiz kullanımına karşı hareketler başlattıkları gibi, hükümetler gümrükler kanalıyla ağır denetimler getirmeye başladılar.
Hollandalı afyon tüccarları İzmir’den ve İran’dan Endonezya’ya afyon ihracatını bir kartel halinde ellerinde tutmaya devam etmişler ve bu işten armatör, gemi acentesi, broker ve alıcı, ihracatçı gibi sıfatlarla çok cazip kârlar elde etmişlerdir. Oysa afyon ekicisi Anadolu köylüsüne ödenen rakamlar alabildiğine düşük tutulmuş ve hatta Anadolu afyonunun Çin ve Endonezya halkının felaketine neden olacak şekilde ihraç edilişi alabildiğine gözlerden uzak tutulmuştur.
Hollanda kökenli İzmirli levantenler için şu sorular akla gelmektedir: “İzmir’de Hollanda kökenli olmayan diğer Avrupa kökenli levantenler afyon ticaretine girmedikleri halde, neden Hollandalı İzmirli dört tüccar bu ticarete büyük alaka göstermişlerdir?”
Edward James Bird van Lennep (1856-1946), 26 Temmuz 1856'da Tokat'ta misyoner Henry John van Lennep ve eşi Emily Ann Bird'ün çocuğu olarak dünyaya geldi. Gençliğinin çoğunu Tokat'ta, okul yıllarını da İzmir'de geçirdi.
Bir diğer dikkat edilecek konu, “Hiçbir Avrupa hükümeti afyon ticareti için bir devlet kurumu olan NHM gibi bir şirket kurmadığı halde, neden Hollanda hükümeti NHM’yi hayata geçirerek Endonezya’yı hedef seçmiş ve bizzat bunu bir hükümet politikası haline getirmiştir?” Hollandalı tüccarlar, Anadolu merkezli afyon üretimi ve ihracatı yetmiyormuş gibi bir de İran afyonu işine de girişmişlerdir. Neticede Hollanda hükümeti adına NHM ve İzmir’deki dört Hollandalı levanten tüccar aile afyon işinde bir anlamda çok güçlü işbirliği yaparak Endonezya halkına afyon alışkanlığı kazandırmak yönünde yıllarca ticari çaba göstermişlerdir.
Afyon devletlerin güç kaynağı
On dokuzuncu ve yirminci yüzyıl başlarında afyon, devlet hazinelerinin bir anlamda garanti altına alınmış gelirlerini meydana getirmekteydi. Öyle ki İngiltere, Hindistan ve Malaya’da, Hollanda, Hollanda Doğu Hint Adaları’nda, Japonya Tayvan’da ve Fransa, Fransız Indoçin kolonilerinde tamamıyla devlet gücüne dayalı müdahalelerle, bu ülke halklarına afyon pazarlar haldeydiler. Bu çirkin ticaret bazen devlet hazine gelirlerinin yüzde 10’una kadar yükselir olmuştu.
İzmir’deki “Jacob van Lennep & Co.”
Van Lennep ailesinin İzmir kuşağından Amerika’ya ve oradan da Endonezya’ya veya doğrudan Endonezya’ya afyon ihracatını gerçekleştiren kişi Jacob van Lennep olmuştur. Aynı zamanda Rum tüccarların İzmir’deki Hollandalı tüccarları ikinci plana atarak, tüm bağlantılarını Hollanda’daki firmalarla yapmalarından ileri gelen zorlukların giderilmesi amacıyla, Hollanda Millî Asamblesi’ne şikâyet mektubu gönderenlerden biri de Jacob van Lennep idi. Jacob van Lennep & Co.’de kardeşleri Pieter ve Richard onun yardımcılarıydılar.
Henry John van Lennep'in kız kardeşi Eulalie Catherine van Lennep 1822'de İzmir'de doğdu ve 1909'da Seydiköy'de (Günümüzde Gaziemir) öldü.
Jacob van Lennep’in özel bir yasa ile İngiliz vatandaşlığına geçtiği bilinmektedir. Buradaki amacı Osmanlı idaresinde İngiliz şirketlerine tanınan ayrıcalıklardan yararlanmaktı. Van Lennep şirketinin ilk seferde 60 sandık afyon, kuru yemiş, incir ve halı gibi yükleri Amsterdam’a ve oradan da Uzak Doğu’ya sevk ettiğine dair belge kayıtları vardır. Yılda 40 sandıktan yüzlerce sandığa kadar afyon yüklemeleri giderek artarken, elde ettikleri kârlar çok yüksek oranlarda oluyordu. NHM vasıtasıyla yapılan afyon sevkiyatının kâr oranı gerçek anlamda başka hiçbir mal ile kıyaslanamayacak kadar yüksekti.
Jacob van Lennep ticari ilişkilerle beraber, siparişlerin alınması, fiyatlandırılması, Hollanda bayraklı gemilerle ihraç edilmesi ve ithal edilmesi, siparişlerin yerine getirilmesi konusunda Amsterdam’daki yönetime çok kapsamlı bilgiler aktardı. İhraç edilen her maddenin fiyat listesi, geçerli döviz kuru, Hollanda ticaret gemilerine yükleme manifesto gibi ayrıntılı bilgilerin hazırlanmasını sağladı.
Sadece ticaretle de yetinmedi; bölgedeki savaş veya sulh durumu, Osmanlı resmî makamlarıyla ilişkiler, Osmanlı’nın hazine yapısı ve mali durumları, maliye politikaları, yangınlar, depremler, gemicilik, gemi acenteleri, korsanlık, eşkıyalık olayları, çeteler, salgın hastalıklar hakkında da muntazaman bilgiler gönderdi.
Böylece İzmir ve İstanbul başta olmak üzere günlük ticari yaşam için beklenmeyen her konuda dahi genel merkezi bilgi sahibi kıldı. Ticari hayatı etkileyebilecek her konuyu, olayı dikkatle izleyerek bunları merkeze aktardı veya aynı yöntemle takip etti.
Şirket 1820-1830 yıllarında şirket son derece kârlı çalışmıştı. Fakat 1838’de Osmanlı İmparatorluğu’nda Afyon Reji’si merkez olarak İstanbul’da kuruldu ve ilk şubesi de İzmir’de açıldı. 1840 yılı sonunda şirket, kapasitesinin üzerindeki alanlara fazla açılmış gibiydi ve 1848’de ödemelerini durdurmak zorunda kaldı. Bu durum, çoğunlukla, Londra’da birçok yere ölçüsüz yatırımlar yapmış olan en genç kuzeni Gustave van Lennep’in hatalarından ileri geldi. Gustave van Lennep İngiltere’ye göç etti ve şirket tasfiye edildi.
Şirketi yeniden kurma umudu içersinde NHM’ye yeniden müracaat ettiğinde acenteliğinin tamamıyla iptal edildiği cevabını aldı. Buna karşın diğer üç Hollandalı İzmirli levanten firma afyon satışı ve ihracatından komisyon almak suretiyle yetkili bulunmaktaydılar. Çok uzun yıllardan İzmir’de faaliyet gösteren ilk iki firma Dutilh & Co.ve Wissing & Co. olmuştur. Üçüncü firma ise 1841 yılında İzmir’e yerleşmiş ve kendisini “İzmir’deki gerçek Hollandalı” diye ilan eden G. E. Lavino & Co. idi. Jacob van Lennep’in ticari faaliyeti, dört kuzeniyle Van Lennep & Co. adını verdikleri şirketle devam ettiyse de Jacob kısa bir süre sonra işlerini yeğenlerine devretti. Bu yeni ortaklıktan NHM’ye yapılan acente olmak isteği , geri çevrildi ve diğer üç Hollandalı levanten şirketle devam edileceği bildirildi.
Van Lennep’in 1850 gibi yıllarda satın aldığı vapurlardan aynı tersanede ve ayni sene inşa edilmiş bir vapur
Armatörlüğe yönelmişti
Jacob van Lennep & Co. şirketinin tek ilgi alanı afyon değildi. Ancak Hollanda’daki diğer firmaların Amerika’ya sevkedilmek üzere yüksek hacimlerde afyon talepleri nedeniyle etkin rol oynadı. Richard’ın ikinci oğlu Gustave Adolphe van Lennep, böylece Jacob van Lennep & Co. şirketinin İstanbul’daki şubesinin de sorumlusu oldu. Ancak muhtelif borçlar yüzünden 1847’de İstanbul’daki şirket iflas etti. İflastan sonra Gustave Adolphe van Lennep “G. A. van Lennep & Co.” adıyla İzmir’de yeni bir armatörlük ve ticaret şirketi kurdu. Bu şirket adına borç parayla gemiler satın aldı ve hububat alımına girişti. Gariptir ki Jacob van Lennep bu borç için yeğenine kefil olmuştur.
XIX. Yüzyıl sonlarında buharlı genel yük/yolcu vapurları sefer yapmaya başladılar.
Gustave Adolphe van Lennep’in “G. A. van Lennep & Co.” adına satın aldığı vapurların sicil kayıtlarına ulaşılamamıştır. Aile arşivlerinde de vapurların adı geçmediğinden o yıllara ait iki gemi fotoğrafı bilgi vermesi amacıyla çalışmaya eklenmiştir.
Ticaret yaşamında afyonun genel ekonomik yapıdaki payını ortaya koyarken, Anadolu’da afyon tarımının nasıl teşvik edildiği afyonun nasıl test edildiği, nasıl yükleme yapıldığı, nasıl ambalajlandığı İzmir’deki Hollanda Genel Konsülünün raporlarında veriler yer almaktadır. Sosyal tarih açısından bir değerlendirme yapılırsa, İzmir’e yerleşmiş olan Hollandalılar zamanla Fransızca, Rumca, İtalyanca dillerinin karışımı olan garip bir Fransızca konuşuyorlardı. Onlardan sonra gelen kuşaklar Hollandaca konuşmayı dahi güçlükle öğrendilerse de yazmayı unuttular. Özellikle Protestan ve Katolik olan Hollandalılar bir türlü aralarında dostluğa dayalı ilişki kuramadılar.
İzmir Eski liman rıhtımlarında yelkenli yük yolcu gemileri.Kaynak: İzmir’li Rubellin
Seydiköy'ün (Gaziemir) Eski Sakinleri
Jacob van Lennep 1 Şubat 1855’te İzmir’de vefat etti ve günümüzde adı “Gaziemir”olan Seydiköy’deki Protestan mezarlığına defnedildi. Henry John van Lennep'in kız kardeşi Eulalie Catherine van Lennep 1822'de Türkiye'de İzmir’de doğdu ve 1909'da İzmir- Seydiköy'de öldü. XVII.Yüzyıldan itibaren birçok tüccar ticaret için Avrupa'dan İzmir’e göç etmiştir. Hollandalıları Fransız ve İngiliz tüccarlar izledi. Van Lennep ailesi de İzmir’in düşman işgalinden kurtarılması günlerinde diğer Levantenler gibi İzmir’den ayrılmıştır. ***
Yorumlar
Kalan Karakter: