Alternatif Deniz Turizminde Yeni Eğilimler; Dünya’da ve Türkiye’de Sivil Denizaltı Faaliyetleri Üzerine bir İnceleme (III) 

5. Türkiye’de Deniz Turizmi  

Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) verilerine göre; 2017 yılında Türkiye’ye  37 milyon 970 bin milyon turist gelmiş  olup Türkiye, Dünya’da en çok ziyaret edilen altıncı ülke konumundadır. 

1923 yılında kurulan “Türkiye Seyyahin Cemiyeti”, kruvaziyer gemilerle gelen turistlerin giriş çıkışlarını kolaylaştırmak için faaliyete geçmiştir. Kurumsallaşan yapı içerisinde, İktisat Bakanlığı teşkilatına bağlı olarak ilk defa Turizm Müdürlüğü ihdas edilmiştir. 1949 yılında ise, Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü teşkilatlandırılarak hayata geçirilmiştir. 

Bir görüşe göre, deniz turizminin (mavi yolculuk) halikarnas balıkçısı Cevat Şakir Kabaağaçlı ve arkadaşlarının küçük teknelerle başlattığı gezilerle, Bodrum’da doğup geliştiğide belirtilmektedir. 1960’lı yıllarda ilk turist taşıyan teknelerin Ege kıyılarına uğraması ile başlayan yat turizmi, 1970’li yıllarda Batı Avrupalı ve Amerikalı turistlerin gelmeye başlaması ve Yunanistan’dan gelen yatların da uzun süreli olarak marinalarda kalmaya başlamasıyla ortaya çıkmıştır. 

5.1. Türkiye’nin İlk Turizm Anlaşması 

Turizm ve Tanıtma Bakanlığı’nın, 1963 yılında kurulması ile birlikte Türk turizmi kurumsallaşmış ve alanındaki ilk çalışmayı, 1965 yılında Bakanlık ve (o tarihteki adıyla) Devlet İstatistik Enstitüsü’nün (DİE) ortak işbirliği ile yaptırdığı anketle, ilk turistik eğilim araştırmasını tamamlamıştır. Türkiye, 1960’lı yıllarda uluslararası ekonomik işbirliği ve anlaşmalar çerçevesinde ilk turizm işbirliği ikili anlaşmasını, 1964 yılının Ekim ayında Bulgaristan’la Sofya’da yapmıştır. Bu anlaşmayı, 1965 yılında Yugoslavya, 1966 yılında Ürdün ve Irak’la yapılan anlaşmalar takip etmiş, 1968 yılında ise Mısır ve Lübnan ile ikili işbirliği çerçeve anlaşması yapılmıştır. Deniz turizmindeki gelişmeler, denizden yararlanma imkânlarını artırarak çeşitlendirmiş ve turizm girdilerinde yaklaşık 1/5 lik  paya sahip bir sektör haline gelmiştir. 

Deniz turizmi ile ilgili yasal düzenlemeler ilk defa, 04.08.1983 tarihinde yürürlüğe giren 18125 sayılı Yat Turizmi Yönetmeliği ile yapılmış ve bu yönetmelik daha sonra 24.07.2009 tarihli ve 27298 sayılı Deniz Turizmi Yönetmeliği ile yürürlükten kaldırılmıştır. Türkiye’de, turizmin ilk defa ekonomik politikalar içerisinde yer aldığı dönem, 3’üncü 5 yılık kalkınma planı (1973-1977) dönemidir. 5’inci 5 yıllık kalkınma planı (1985-1989) döneminde ise süreç devam etmiş olup bu dönemde, Güney Antalya Projesi gibi bazı alt yapı projeleri hayata geçirilmiştir. Deniz turizmi, kavram olarak ilk defa 7’inci 5 yıllık kalkınma planında (1996-2000) yer almıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca hazırlanan, “Türkiye Turizm Stratejisi’nde” deniz turizmi eylem planına yer verilmiş olmasına rağmen,  sonraki kalkınma planları ile özel ihtisas komisyonlarının raporlarında deniz turizmi ile ilgili olarak  herhangi bir hedef ortaya konmamıştır. Onuncu kalkınma planında ise deniz turizmine dar bir çerçevede değinilerek, (2014-2018) suya bağlı turizmin geliştirilmesi konusuna yer verilmiştir. 

Turizm sektöründe, devlet ve özel sektör işbirliği sonucunda turizm gelirlerinde büyük oranda artış kaydedilmiştir. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, 2018 yılında turizm gelirleri bir önceki yıla göre yüzde 12.3 artarak, 29 milyar 512 milyon 926 bin dolara yükselmiştir. 

Bacasız endüstri olarak tanımlanan turizm, dış ticaret açıklarını kapatmada da önemli bir role sahiptir. Turizm gelirlerinin yıllara göre dış ticaret açığını karşılama oranları aşağıda gösterilmiştir. Tablo 5.3.’de görüleceği üzere, turizm gelirlerinin dış ticaret açığını karşılama oranı 2001 ve 2002 yıllarında maksimum seviyede gerçekleşmiştir. 

  Tablo 5. 3. Turizm Gelirlerinin Dış Ticaret Açıkları Üzerindeki Etkisi  

Yıl	Dış Ticaret Açığı (DTA) $	Turizm Geliri	Turizm Gelirinin DTA Kapama payı (%)
1999	14,084,047	7,069,293	50.19
2000	26,727,914	9,990,841	37.38
2001	10,064,867	13,450,127	133.63
2002	15,494,708	15,214,514	98.19
2003	22,086,856	16,302,053	73.81
2004	34,372,613	20,262,640	58.95
2005	43,297,743	24,124,501	55.72
2006	54,041,498	23,148,669	42.83
2007	62.790,965	27,214,988	43.34
2008	69,936,378	30,979,979	44.30
2009	38,785,809	32,006,149	82.52
2010	71,661,113	33,027,943	46.09
2011	105,934,807	36,151,328	34.13
2012	84,066,659	36,776,645	43.75
2013	99,858,613	32,308,991	32.35
2014	84,508,918	34,305.903	40.59
2015	63,268,398	31,464,777	49.73
2016	55,995,686	22,107,440	39.48
2017	76,736,291	26,283,656	34.25

   Kaynak : (Kültür ve Turizm Bakanlığı, t.y.) 

Tablo 5.3.’de, 1999-2017 yılları arasında turizm gelirlerinin yıllara göre dış ticaret açığını kapatma oranı, 2001 yılında yüzde 133.63’le maksimum seviyeye ulaşmış, oran zamanla değişmiş olsa da yüzde 32.35 in altına düşmemiştir. Bu nedenle, turizm gelirlerinin dış ticaret açıklarını kapatmadaki rolü ve önemi büyüktür. 

5.2. 2018 Yılı İtibariyle,Türkiye’de  Bakanlık Belgeli  Deniz Turizmi Tesisleri ile Deniz Turizmi Araçlarına İlişkin İstatistik 

Tablo 5.4.  Deniz Turizmi Tesisleri		Tesis Sayısı	Denizde	Karada	Toplam Yat Kapasitesi
Turizm İşletme Belgeli	Yat Limanlari	27	8.598	3.117	11. 715
	Yat Çekek Yerleri	6	-	967	967
Turizm Yatırım Belgeli	Yat Limanı ve Rıhtım/İskeleler	8	2.752	778	3.530
	Kruvaziyer Gemi Limanı	1	-	-	-
	Yat Çekek Yerleri	1	-	352	352
Genel Toplam		43	11.350	5.214	16. 564

Tablo 5.5.  Deniz Turizmi Araçları 

		İşletme Sayısı	Yat Sayısı	Yatak Sayısı
Turizm İşletme Belgeli	Türk Bayraklı Yatlar	1.158	1.571	16.124
	Yabancı Bayraklı Yatlar	18	251	2.043
Turizm Yatırım Belgeli	Türk Bayraklı Yatlar	1	1	26
Genel Toplam		1. 177	1. 823	18.193

Tablo 5. 6. Yüzer ve Dalabilir Deniz Turizmi Araçları 

		İşletme Sayisi	Araç Sayisi	Kapasitesi Yaz /Kış
Turizm İşletme Belgeli	Yüzer Deniz Turizmi Araci	46	46	16.618/12.094
	Dalabilir Deniz Turizmi Araci	2	2	68/68

Tablo 5. 7. Günübirlik Gezi Tekneleri 

		İşletme Sayısı	Tekne Sayısı	Yolcu Sayısı
Turizm İşletme Belgeli	Günübirlik Gezi Tekneleri	1. 918	2.101	126.121

Kaynak : (Kültür ve Turizm Bakanlığı, t.y.) 

Tablo 5.4. ve 5.6’daki verilerinden de anlaşılacağı üzere henüz gelişme aşamasında olan kruvaziyer turizmi ve turistik sivil denizaltı (dalabilir deniz aracı) faaliyeti ilgili Bakanlıkça desteklenerek teşvik edilmesi gerekmektedir.  

Tablo 5.4, 5.5, 5.6, 5.7’ de görüldüğü gibi, deniz turizmi kategorisinde yer alan örneğin kruvaziyer gemi ve tesis sayısı, yatırım belgeli Türk Bayraklı yat sayısı, yat çekek yerleri ile dalabilir deniz turizmi aracı (turistik sivil denizaltı) sayısı diğer turizm çeşitlerine göre çok düşüktür. Bu nedenle, bu faaliyet alanlarının mercek altına alınması, buradaki sorunların çözümlenmesi ve teşvik edici yeni düzenlemeler yapılması gerekmektedir. 

5.3 Türkiye’de Turizm Amaçlı Sivil Denizaltı Faaliyeti (Nemo Primero) 

Deniz turizmi içerisinde yer alan “turistik sivil denizaltı” ile ilgili olarak Türkiye’de, 2017 yılına kadar ticari veya özel amaçlı herhangi bir faaliyet gösterilmemiştir. 2016 yılında, Yavuzyiğit Organizasyon Havacılık Turizm Taşımacılık Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi’nin İspanya’dan ithal ettiği, Nemo Primero (Mark III tipi) denizaltısı ile birlikte 2017 yılında ilk defa Antalya’da turizm amaçlı sivil denizaltı faaliyetine başlanmıştır. Denizaltı İthalatı, 2581 Sayılı “Deniz Ticaret Filosunun Geliştirilmesi ve Gemi İnşa Tesislerinin Teşviki Hakkındaki Kanunun Uygulanması Hakkında Yönetmelik” kapsamında gerçekleştirilmiştir. Bu yönetmelik kapsamında, Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nın izni ile ithal edilen denizaltı, Bakanlıkça belirlenmiş özel yapılı gemiler listesinde yer almaktadır. Bu nedenle söz konusu denizaltı, 2581 sayılı kanun kapsamında gümrük vergisi ile benzeri vergilerden muaftır. 

Nemo Primero denizaltısının, gümrükleme ve serbest dolaşıma giriş işlemleri Antalya Limanı’nda yapılmış ve tescil ve kayıt işlemleri ise, Türk Ticaret Kanununa göre (931-1400)  Antalya Gemi Siciline  tescil edilerek, Gemi Sicil Tasdiknamesi ile Uluslararası Tonilato belgesi verilmiştir. Türk Deniz Ticaret Filosunun teşviki maksadıyla oluşturulan, Türk Uluslararası Gemi Siciline, ticari ve turizm amaçlı gemi ve deniz araçları tescil edilebilirken denizaltı, 300 groston sınırı nedeniyle tescil edilememektedir.   

Faaliyet ve dalış izni ile personel yeterlilik ve donatımı, 23.06.2006 tarihli ve 26207 sayılı, “Dalabilir Deniz Araçları Hakkında Yönetmelik” ile 14.01.2008 tarihli ve 1459 sayılı “Dalabilir Deniz Araçlarında Görev Yapacak Personelin Eğitim Belgelendirme ve Bu Araçların Personel Donatımı Hakkında Yönerge” şartları yerine getirilerek sağlanmıştır. 

Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı ile Deniz Kuvvetleri Komutanlığı yetkililerince oluşturulan uzman heyet marifetiyle evrak ve belgeleri ile teçhizat ve malzemeleri incelenen denizaltıya, test dalışı yaptırılmış ve hazırlanan rapora göre de Bakanlıkça faaliyet izni verilmiştir. Yönetmelik gereği, ilk defa faaliyet izni almayan veya faaliyet izni verilmeyen denizaltıların dalışına izin verilmemektedir. 

Dalabilir Deniz Araçlarında Görev Yapacak Personelin Eğitim ile İlgili yönerge gereğince, denizaltı kaptanlarının ehliyet yeterlik şartları arasında sualtı sağlık kriterlerini (hiperbarik sağlık raporu) taşıma şartı bulunmaktadır. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı’nca, “Dalabilir Deniz Aracı Ehliyeti” Türkiye’de ilk defa Nemo Primero denizaltısı kaptanlarına düzenlenmiştir.  

Denizaltı, Türk Ticaret Kanunu ve ilgili diğer mevzuat gereğince hukuki ve teknik anlamda gemi statüsünde olduğundan, seyrü sefer ve dalış izni alabilmesi için, “Gemilerin Teknik Yönetmeliği ile Dalabilir Deniz Araçları Hakkında Yönetmelik” gereği, denizcilik otoritesince “Denize Elverişlilik  ve Emniyet Uyum Belgesi” verilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, yönetmelik gerekleri ile dalışa uygun olup olmadığı hususu, öncelikle denizaltının bağlı olduğu klas kuruluşu uzmanlarınca kara ve deniz sörveyleri yapıldıktan sonra, dalışa uygun olduğuna ilişkin rapor düzenlenmektedir. Rapor, denizaltının bağlı olduğu Liman Başkanlığı’na sunulmakta ve harç bedeli ödendikten sonra, Türk Ticaret Kanunu’na uygun olarak düzenlenmiş sigorta poliçesi (P&I) görülerek, Denize Elverişlilik Belgesi ile Emniyet Uyum Belgesi verilmektedir. Ayrıca, geminin telsiz haberleşme cihaz aktivasyonu, Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü’nce sağlanmakta ve telsiz ruhsatı düzenlenmektedir. Klas kuruluşu uzmanı denetimi öncesinde, denizaltının yıllık kara bakım ve onarımları yapılmakta, sualtı ve su üstü seyir ve haberleşme cihazları, can kurtarma araçları ile yangın söndürme donanım ve teçhizatı yetkilendirilmiş servis sağlayıcıları tarafından yenilenerek, kalibrasyona tâbi tutulmak suretiyle belgelendirilmektedir. 

Denizaltı, turizm amaçlı bir deniz aracı olması nedeni ile Kültür ve Turizm Bakanlığı’ınca, 24.07.2019 tarihli ve 27298 sayılı Deniz Turizm Yönetmeliği’e göre “Deniz Turizm Aracı İşletme Belgesi” düzenlemektedir. Bakanlıkça, söz konusu belgenin düzenlenmesi için, Deniz Turizmi Yönetmeliği’ne göre zorunlu sigorta poliçesi ve gemi belgeleri ile dalış güzergâhına ait onaylı bir deniz haritasının sunulması gerekmektedir. Ayrıca, deniz turizmi aracı işletmesine, yönetmelikte nitelikleri yazılı işletme müdürü atanması zorunludur. 

Denizaltıya, çalışma sahasındaki ilgili Belediye tarafından 14.7.2005 Tarihli ve 2005/9207 sayılı “İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik’e” göre, “İş Yeri Açma ve Çalışma Ruhsatı” düzenlenmektedir. Liman kayıt ve tescil belgelerinin bir suretinin ibraz edilmesi ve ruhsat harcı ödenmek suretiyle gerekli denetim yapıldıktan sonra, iş yeri açma ve çalışma ruhsatı işlemi tamamlanmaktadır. 

Denizaltı, yolcularını almak için konuşlandığı Kaleiçi Yat Limanı’nda yanaşma ve bağlama yerinin tahsisi sırasında kamu kurumları nezdinde büyük çaba sarf edilmiştir. 380 volt elektrik ihtiyacı nedeni ile yat limanında söz konusu enerjiyi sağlayacak alt yapı olmamasından dolayı işletici, jeneratör temin etmek suretiyle sorunu çözmüştür. 

6.Sonuç ve Öneriler 

Dünya’da, her geçen gün büyümekte olan deniz turizminden yeterli payın alınabilmesi için, sektörel açıdan bazı eksikliklerin giderilmesi ve sorunlarının çözülmesi suretiyle, gerekli düzenlemelerin yapılması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Türkiye’de, turistik sivil denizaltılara münhasır olmak üzere düzenlenmiş bir yönetmelik ve bir yönerge bulunmaktadır. Denizaltıya ilişkin iş ve işlemler bu iki mevzuat kapsamında ve denizcilik mevzuatı genel hükümlerine göre yürütülmektedir. Geçmişte bu faaliyete ilişkin bir uygulama olmaması ve mevzuat eksikliği ile, işletme ve işleyişinin mevcut gemi ve deniz araçlarından farklı bir yapıya sahip olması, bir takım sorunlarla karşı karşıya kalınmasına sebep olmaktadır. Bunlar, faaliyet izinlerinin verilmesi sırasında yönetmeliğe göre izin kriterlerinin tam ve açık bir şekilde belirlenmemiş olması nedeni ile oluşan bürokratik işlemler, eğitim yönergesindeki eksiklikten dolayı sivil kaynaklardan personel temininde yaşanan güçlük, yurt dışından temin edilen yedek parça ve malzemelerin, Gümrük Tarife Pozisyonunda denizaltı aksam ve parçası olarak tanımlanmamış olması gibi benzeri birçok sorunu içermektedir. 

Bu nedenle turistik sivil denizaltılar, diğer bir ifade ile dalabilir deniz araçları 23.08.2015 tarihli ve 29454 sayılı “Deniz Ticaret Filosunun Geliştirilmesi ve Gemi İnşa Tesislerinin Teşviki Hakkındaki Kanunun Uygulanması Hakkında Yönetmelik” kapsamına giren, özel yapılı gemiler statüsünde olması nedeni ile turistik denizaltı faaliyetinin teşviki ve geliştirilmesi bakımından, Türk Uluslararası Gemi Sicil Yönetmeliği’nde (TUGS) değişiklik yapılarak, turizm amaçlı sivil denizaltıların, groston sınırına bakılmaksızın özel sicile tescili sağlanmalıdır. Denizaltı bakım ve onarımı için gerekli olan teknik malzeme ile aksam ve parçalarının yurt dışından temin edilmesi nedeniyle, malzemelerin ithalatı ve vergilendirilmesi aşamasında yaşanan problemlerin giderilmesi için, Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu’nda, (GTİP) yedek parça ve malzemelerin denizaltı aksam ve parçaları şeklinde kod açılarak tanımlanması gerekmektedir. 

Kalkınma planlarında genel olarak değinilen deniz turizminin, hedef ve stratejilerinin yeniden belirlenmesi ve turistik sivil denizaltı faaliyetlerinin stratejik planlara dâhil edilerek, Bakanlık ve sektör işbirliğine gidilmesi önem arz etmektedir. 

Türkiye’de, henüz yeni bir alan olan turistik sivil denizaltı faaliyeti ile ilgili olarak denizcilik idaresince eksik mevzuatın tamamlanması, mevcut mevzuattaki eksikliklerin giderilmesi ve bu alanda faaliyet gösterecek girişimcilerin desteklenmesi önem arz etmektedir. Örneğin, Türkiye’de genel bir faaliyet izni almış denizaltı için, dalış sahasının değişmesi durumunda veya yeni bir dalış sahası talebinde, genel faaliyet izninde olduğu gibi başlangıç prosedürünün uygulanmaması, yeni dalış sahasının bölgesel konjonktür dikkate alınmak suretiyle değerlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, turistik sivil denizaltı işletmeciliğinin teşviki için inşaat, yatırım ve işletmesinin “Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına İlişkin Tebliğ”e dâhil edilmesi ve turizmi teşvik kapsamına alınması gerektiği kanâatine varılmıştır. Son olarak, kamu kurum ve kuruluşlarınca işletilmekte olan yat limanlarının ise (Belediye, özel idare, Kooperatif vb.) yapısal sorunlarının giderilerek modernize edilmesi ve hizmet erişiminin kolaylaştırılması sağlanmalıdır. 

Anahtar Kelime: Denizaltı, Deniz Turizmi, Turistik Sivil Denizaltı  

Akdeniz Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Fakültesi Dergisi 

Yıl: 2019, Cilt: 1, Sayı: 1-2, ss. 83-105  

Kaynakça 

Antalya Valiliği. (2017). Turistik Denizaltı İlk Seferini Vali Karaloğlu’nun Katılımlarıyla Yaptı, http://www.antalya.gov.tr/turistik-denizalti-ilk-seferini-vali-karaloglunun-katilimlariyla-yapti (erişim tarihi:12.12.2018). 

Bakanlar Kurulu Kararı. (2009, 16 Temmuz). Resmi Gazete (sayı:27290). 

Bertrand Piccard. (2013). Technical Data Sheet 1 MESOSCAPHE PX-8 AUGUSTE PICCARD.  https://bertrandpiccard.com/documents/FichePDF_MESOSCAPHE%20PX-8_EN.pdf  (Erişim tarihi 07.10.2019). 

Bahar, O. ve Kozak, M. (2005). Küreselleşme Sürecinde Uluslararası Turizm ve Rekabet Edebilirlik. Ankara: Detay Yayıncılık. 

Çakmak, T.F. ve Dinçer F.İ. (2016). Deniz Turizmi. Ankara: Detay Yayıncılık. 

Dalabilir Deniz Araçları Hakkında Yönetmelik. (2006, 23 Haziran). Resmi Gazete (sayı:26207). 

Çoban, M. N. ve Ölmez, Ü. (2016). “Mavi Ekonomi ve Mavi Büyüme”. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 12(3): 155-166 

Dalabilir Deniz Araçlarında Görev Yapacak Personelin Eğitim Belgelendirme ve Bu Araçların Personel Donatımı Hakkında Yönerge. (2008, 14 Ocak). Resmi Gazete (sayı:1459). 

Deniz Ticaret Filosunun Geliştirilmesi ve Gemi İnşa Tesislerinin Teşviki Hakkındaki Kanunun Uygulanması Hakkında Yönetmelik. (2015, 23 Ağustos). Resmi Gazete (sayı:29454). 

Deniz Ticaret Odası. (2018). 2017 Deniz Sektör Raporu. İstanbul: Deniz Ticaret Odası. 

Deniz Turizmi Yönetmeliği. (2009, 24 Temmuz). Resmi Gazete (sayı:27298). 

Eijk, M. V. (t.y.). Tourist Submarine. http://www.neyksubmarine.eu/pagina18.html (erişim tarihi:18.01.2019). 

English Russia. (2017). Story of a Unique First and Only Soviet Touristic Submarine. https://englishrussia.com/2017/01/20/first-soviet-touristic-submarine/ (Erişim tarihi 07.10.2019). 

Gemi adamları ve Kılavuz Kaptanlar Eğitim ve Sınav Yönergesi-Bakanlık Oluru-, (2018, 12 Şubat. Resmi Gazete (sayı:12159). 

Gemilerin Teknik Yönetmeliği. (2009, 17 Kasım). Resmi Gazete (sayı:27409). 

Gemilerin Tonilatolarını Ölçme Yönetmeliği. (2009, 12 Mart). Resmi Gazete (sayı:27167). 

Gümrük Yönetmeliği. (2009, 7 Kasım). Resmi Gazete (sayı:27369). 

İncekara, B., Dördüncü, H. ve Özer, K.O. (2015). Turizm Ulaştırmasının Denizyolu Ulaştırmacılığı Yönünden Gelişimi. İktisat Politikaları Araştırmaları Dergisi, 2(1): 1-16. 

İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik. (2005, 10 Ağustos). Resmi Gazete (sayı:25902). 

Kan, N., ve Kuleyin, B. (2017). Kalkınma Planları Çerçevesinde Türkiye’nin Deniz Turizmi Stratejilerinin Tarihsel Gelişimi. Dokuz Eylül Üniversitesi Denizcilik Fakültesi Dergisi, 51-64. 

Kozan, G. Y., Özdemir, S. S., ve Günlü E. (2014). Turizm Yazınında Deniz Turizmi’nin Olgusal Gelişimi. Dokuz Eylül Üniversitesi Denizcilik Fakültesi Dergisi, 6(2):115-129. 

Kültür ve Turizm Bakanlığı. (t.y.). Deniz Turizmi Tesis ve Araçları İstatistiki Tablo, http://yigm.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/61279,deniz-turizmi-tesis-ve-araclari-istatistiki-tablo-31122-.pdf?0 (erişim tarihi:23.01.2019). 

Manualzz. (2008). The Anatomy of a Tourist Submarine. https://manualzz.com/doc/44469675/the-anatomy-of-a-tourist-submarine (Erişim tarihi 07.10.2019). 

Mobimar. (t.y.). DEVELOPING THE MARK SERIES. http://www.mobimar.com/tourist-submarines/developing-mark-series (Erişim tarihi 07.10.2019). 

OECD Tourism Trends and Policies 2018. https://www.thinktur.org/media/TENDENCIAS.pdf (erişim tarihi 18.01.2019). 

OurSubmarines, (t.y.). http://www.submarinesafaris.com/submarines.php (erişim tarihi:15.01.2019).  

Seyahat Acenteleri Yönetmeliği.(2009, 10 Mayıs). Resmi Gazete (sayı:26664). 

Swiss Info. (2014). Historic Piccard submarine restored. https://www.swissinfo.ch/eng/record-setting_historic-piccard-submarine-restored/41090542 (Erişim Tarihi 07.10.2019) 

Tegar, R. D. ve Saut Gurning, R. O. (2018). Development of Marine and Coastal Tourism Based on Blue Economy. International Journal of Marine Engineering Innovation and Research, 2(2): 128-132. 

Türk Ticaret Kanunu. Deniz Ticareti.  (2011, 14 Şubat). Resmi Gazete (sayı:27846). 

Türk Uluslararası Gemi Sicili Yönetmeliği. (2000, 23 Haziran). Resmi Gazete (sayı:24088). 

Türkiye Seyahat Acentaları Birliği. (2010). Dünden Bugüne Seyahat Acentaları, http://www.tursab.org.tr/tr/seyahat-acentalari/dunden-bugune-seyahat-acentalari_501.html (erişim tarihi:20.01.2019).  

Türkiye Seyahat Acentaları Birliği. (2017). https://www.tursab.org.tr/tr/turizm-verileri/istatistikler/turizmin-ekonomideki-yeri/dis-ticaret-aciklarini-kapatmada-payi_916.htm (erişim tarihi:28.01.2019). 

Türkiye’nin turizm geliri yüzde 12,3 arttı. Basın İlan Kurumu. (31.01.2019). 

UNGA Sustainable Tourism Resolutions. (t.y.). http://sdt.unwto.org/unga-sustainable-tourism-resolutions (erişim tarihi:12.01.2019). 

Wolrd Tourism Organization. (t.y.). https://www.e-unwto.org (erişim tarihi:19.01.2019). 

Yercan, F. ve Gökdeniz, N. (2004). Çekek Yerlerinin Sınıflandırılması İçin Geliştirilmiş Bir Model ve Ege Kıyılarındaki Tesislere Uygulanması, Gemi Mühendisliği ve Sanayimiz Sempozyumu.