Bir ülkenin liman ekonomisinden bahsetmek için öncelikle liman fonksiyonlarını tanımlamak gerekmektedir. Bir limanı denizyolu seyrinin varış ve ayrılış noktaları, yolcuların inip, bindiği ve eşyaların yüklenip, boşaldığı noktalar olarak tanımlayabiliriz.
Bir ülkenin liman ekonomisinden bahsetmek için öncelikle liman fonksiyonlarını tanımlamak gerekmektedir. Bir limanı denizyolu seyrinin varış ve ayrılış noktaları, yolcuların inip, bindiği ve eşyaların yüklenip, boşaldığı noktalar olarak tanımlayabiliriz. Bu nedenle, liman gemiler için bir barınak, yolcu ve yüklerin transferi için bir kesişim noktası olmak üzere iki fonksiyonu yerine getirmektedir. Kısaca, yolcu ve yüklerin transfer noktası olan limanı;
- Yolcu ve yüklerin transferini içeren limanın tümüyle fiziki ve maddesel bir fonksiyonu olan transfer (taşıma) fonksiyonu,
- Limandan geçen yük akışını içeren limanın ekonomi fonksiyonu
olarak ikiye ayırmamız gerekmektedir.
Limanın transfer fonksiyonlarını;
- Malı gönderenler ve alıcıların yerleri ile gemi arasındaki kapıdan kapıya taşımacılık gibi direkt transferi içeren transfer
- Gemi ve kara ulaşım aracı arasındaki transfer,
- Gemiden diğer bir gemiye olan transfer
olmak üzere üçe ayırabiliriz.
Kapıdan kapıya taşımacılık gibi transfer fonksiyonu ara noktalarda herhangi bir transferi içermediğinden dolayı ilave bir maliyet getirmektedir. Gemi ve kara ulaşım aracı arasında olan ikinci transfer fonksiyonu ise en fazla kullanılan transfer fonksiyonudur. Ancak, bu transit fonksiyonunda yükün kara ulaşım aracına yükleninceye kadar depolanması için rıhtımda veya liman alanında bir transit deposuna ihtiyaç vardır. Gemiden başka bir gemiye transfer fonksiyonu ise yükün denizaşırı gemiden kıyı gemisine ya da tersi gibi transferleri içermekte olup, re-export durumlarında ortaya çıkmaktadır.
Dikey veya geleneksel ve yatay (ro/ro, ferry-boat, lash) gibi başlıca iki transfer yöntemi vardır. Dikey transfer yöntemi devamlı olmayan yük akış hareketlerini, işçi posta sayısından kaynaklanan daha yüksek maliyeti içermekte ve daha fazla gecikmeye neden olmaktadır.
Yatay transfer yönteminde daha hızlı yük elleçleme sözkonusu olup, daha az işgücü gerektirmesi nedeniyle maliyeti düşüktür. Ancak, bu yöntemde denizyolu ulaşım ücretleri daha yüksektir.
Transfer fonksiyonunda olması gereken şartlar akıcılık, emniyet, hız ve düşük maliyettir. Transferde en önemli şart akıcılık olup, operasyon zincirinde aralıksız halkaların transfer kapasitesini, yük elleçleme aşamaları arasındaki koordinasyonu ve malların elleçlenmesi öncesi ve sonrasındaki operasyonların denklenmesini içermektedir. Kazaların (zarar, kayıp, hırsızlık) sayısını azaltmak için emniyet ; mallar, gemi ve liman için hız önemli olmaktadır.
Transfer operatörü ise yükleme/boşaltma operasyonlarıdır (stevedore). Bu operasyonların fonksiyonu yükün gemiden kıyıya veya tersi transferidir. Ancak yükleme/boşaltma şirketleri (stevedoring firm) gemiler içerisindeki yüklerin istiflenmesi, elleçlenmesi, kara ulaşım aracına transferi, liman alanında depolanması, nitelik ve nicelik olarak kontrol edilmesi gibi birçok işlevi de yerine getirmektedir.
Yükleme/boşaltma şirketleri bu fonksiyonları yerine getirirken arazi, ekipman, işgücü gibi gerekli kolaylıkları temin etmek zorundadır. Yükleme/boşaltma fonksiyonu çok önemli olup, ileri düzeyde teknik uzmanlık, organizasyon becerisi ve kalifiye işgücü gerektirmektedir.
Mal ve yüklerin transferi için uygulanan yöntemler ve prensipler yolcuların transferi için de geçerlidir. Uzun mesafeler için yolcular hava yolunu tercih etmekte, ancak kısa mesafeli ferry hizmetleri çok sayıda yolcu taşıması nedeniyle oldukça yaygın olmaktadır. Yük akışında gereken şartlar yolcu transferinde de geçerlidir. Yolcu akışı, kara ulaşım araçlarına transfer ve bekleme salonlarının rahat ve konforlu olması önem taşımaktadır.
Limanın ekonomik fonksiyonu ise limandan geçen yüklerin akışının incelenmesini gerektirmektedir. Ekonomi fonksiyonlarını transit fonksiyonu, sanayi fonksiyonu, ticaret ve dağıtım fonksiyonu ve depolama fonksiyonu olarak dörde ayırabiliriz.
Limanın transit fonksiyonunda deniz yolu ile taşınan malların kara ulaşım araçları ile hinterlanda taşınmasında en uygun yer olan limandan geçen malları kapsamaktadır. Bu fonksiyonda liman hinterlandı önem taşımaktadır. Liman hinterlandının büyüklüğünü iki ana faktör belirlemektedir. Birinci faktör liman hinterlandı ve denizaşırı ülkeler arasındaki bölgenin ekonomik ihtiyaçlarından ortaya çıkan ve yakınlık faktörü ile tarihi bağlara dayanan ticari ilişkiler ve ticaret hacmidir. İkinci faktör ise liman ve hinterland arasındaki kara ulaşım araçlarıdır.
Limanın sanayi fonksiyonu liman alanında veya çevresinde yer alan sanayi kuruluşlarının liman vasıtasıyla yollanan yüklerinin akışını içermektedir. Sanayi kuruluşlarının liman alanında veya yakınında yer alması büyük miktardaki yükleri transfer edecek bu kuruluşlar için avantaj sağlamaktadır.
Limanın ticaret ve dağıtım fonksiyonu gemiye yükleme/boşaltma, toptan satış ve pazarlama ve fiziksel dağıtımı içermektedir. Bu faaliyetler liman alanında malların geçici olarak depolanması veya istiflenmesinidir. Liman serbest bölge içerisinde ise sözkonusu faaliyetler daha kolay yürütülmektedir.
Limanın depolama fonksiyonu genelde yüklerin akışında süreklilik olmadığı zaman ortaya çıkmaktadır. Sözkonusu fonksiyon için gereken koşullar yeterli ekipmanla donatılmış ve geniş alana sahip depolar, geçici süre için buralarda depolanacak malların gümrükten muaf olması ve depolama süresince sağlanacak finansman kolaylıkları.
Mersin ve İzmir gibi ana aktarma limanı ve dağıtım merkezi konumuna sahip limanlarımız ve diğer limanlarımızdaki altyapı ve üst yapı gereksinimlerini karşılayarak, limanlarımızı ileri işletme yöntemleri ile işleterek, esnek ticari tarife yapısı oluşturarak ve kalifiye istihdam sağlayarak kapıdan kapıya taşımacılık transfer fonksiyonunu yerine getirilebiliriz. Limanlarımızın rekabet koşullarında işletilmesini sağlayacak koşulların yerine getirilmesi ile liman çevresinde sanayi kuruluşları artacak olup, limanın sanayi fonksiyonu da işlerlik kazanacak, bu durum bölgesel ekonomiyi geliştirecek ve istihdamı artrıracaktır. Limanlarımızın bölge limanları ile rekabetini artırararak bölgesel ve ulusal ekonomiye daha fazla katkı sağlaması için limanların transit ve ekonomi fonksiyonlarında olması gereken şartların daha iyi yerine getirilmesi gerekmektedir. Bu ise limanlarımızın özelleştirilmesi ve/veya özerkleştirilmesi ile ulusal ve uluslararası liman politikasının geliştirilmesi ve buna uygun tedbirlerin alınması ile mümkündür.
Not: Bu makale Dünya Gazetesi’nde 09.02.2001 tarihinde yayımlanmıştır.
