Rus petrolü ve doğal gazı dünya fosil enerji tüketiminin yaklaşık %11’ini sağlamakta ve ülkenin en büyük ihracat kalemini teşkil etmektedir.

Rus petrolü ve doğal gazı dünya fosil enerji tüketiminin yaklaşık %11’ini sağlamakta ve ülkenin en büyük ihracat kalemini teşkil etmektedir.

Şubat 2022’de Rusya’nın Ukrayna’ya saldırması sonucu Ukrayna’nın yanında yer alan ABD ,Kanada ,Avrupa birliği, Avustralya gibi birçok ülke Rus sermayesininin hareket özgürlüğünü kısıtlayan ,kendi ülkelerindeki Rus varlıklarının bir kısmına el koymak ,Oligark olarak adlandırılan ve Rus devleti ile yakın ilişkileri olan bazı işadamlarına kısıtlamalar getirmek gibi bir dizi önlemlere başvurdular. Amaç Rusların savaşa ayırdığı bütçenin kısıtlanması , kontrol altına alınmasıydı.

Avrupa Birliği  5 Aralık 2022 ‘de Rus ham petrolü ve 5 Şubat 2023’te de Rusya kökenli rafine edilmiş petrol ürünlerinin deniz yoluyla taşınmasına önemli bazı kısıtlamalar getirdi.                                         ABD ,Kanada ,Avustralya ve Norveç gibi ülkeler de bu kararlara destek olarak Fiyat Kısıtlaması Koalisyonu ( Price-cap Coalition ) adı verilen oluşuma dahil oldular. 

Söz konusu kısıtlamalar aşağıda olduğu gibiydi :

• Rus ham petrolü için 60 ABD doları üst sınır.
• Rafine edilmiş Rus petrol ürünleri için 100 ABD doları üst sınır
• Yine indirimli Rus kökenli petrol ürünleri için 45 ABD doları üst sınır.

Bu fiyatların üstünde taşımacılık yapan denizcilik şirketleri Uluslararası P & I Kulüpleri Birliği( International Group of P & I Clubs ) olarak bilinen ve dünyanın en muteber 12 şirketinden oluşan yapının sigorta hizmetlerinden yararlanamayacakları gibi bankacılık hizmetleri ,teknik destekler gibi diğer bazı imkanlardan da mahrum olacaklardı.      

Ancak bu üst fiyat limitinin altında bu ürünleri taşıyan tankerler için bu kısıtlamalar söz konusu olmayacaktı.

Fiyat Kısıtlaması Uygulamasının Temel Amacı :

Bu uygulamanın temel amacı esasen Rus petrolünün dünya pazarlarına ulaşmasına engel olmak değil ,Rusların bu ticaretten ancak market seviyesinin altında bir gelir elde edebilmesine imkan tanımaktı. Bu suretle Rusların Ukrayna’da devam ettirdikleri savaşa ayıracakları bütçeyi kısıtlamayı hedeflemekteydiler.

Zira bu kısıtlamaların yürürlüğe girdiği tarihte özellikle Batı ülkeleri ekonomileri ağır enflasyonun etkisi yüzünden durgunluk içerisine girmişlerdi. Rus petrolü ve petrol ürünlerinin dolaşımına engel olmak bu ürünlerin fiyatlarının kısa sürede neredeyse iki katına çıkmasına neden olabilir , zaten durgunluk içine girmiş ekonomilerini çok daha kötü etkileyebilirdi. 

Fiyat Kısıtlaması Gerçekten Etkil Oldu mu ?  :

Bu uygulama yürürlüğe girdiği tarihten sonra bir yıl süreyle gerçekten etkili oldu ve Rusların petrol ve petrol kökenli ihracat ürünlerinin tonajları ciddi bir biçimde azaldı.                                                                                 Ancak Ruslar bu bir senenin ardından daha önce Venezuela ,İran gibi bazı ülkelerin  kendilerine uygulanan kısıtlamaları aşmak için uyguladıkları bazı yöntemleri daha da geliştirerek bu dar boğazın içinden çıkmayı bir şekilde başardılar.

Rus Petrolünün Taşımasında Kullanılan Siyah ve Gri Gemi Filoları :

 Rus petrolünün fiyat kısıtlamasının üstünde taşınabilmesini mümkün kılmak için Rus sermayesi tarafından desteklendiği düşünülen kimi aracılar Siyah filo ( Dark fleet ) adı verilen ,çoğu ekonomik ömrünü tamamlamış, bakımsız genelde  Aframax ve Suezmax  tankerlerden oluşan ve günümüzde sayısı  neredeyse 1100 gemiye ulaşmış bir filo kurdular

 Ukrayna savaşı öncesi bu tip gemiler global olarak taşınan petrol ve petrol ürünlerinin sevkiyatında  sadece %3 yer tutarken aşağıdaki diyagram’da görüldüğü gibi bu oran günümüzde %15 ‘e ulaşmıştır .

Ayrıca Siyah Filo gemilerine kıyasla biraz daha iyi durumda ve sayısı günümüzde yaklaşık 900 gemiye ulaşmış olan Gri filo ( Grey fleet ) tankerleri de bu ticaretin içerisinde yer almakta ve izlenmektedirler. Global sıvı yük taşımacılığında gri filo gemilerinin oranı günümüzde % 10 civarındadır.

Siyah Filo Gemilerinin Başlıca Özellikleri :

•  Genelde ekonomik  hizmet ömrünü tamamlamış veya tamamlamak üzere olan yaşlı ve genelde düşük standartlara sahip bakımsız tankerlerden oluşmaktadır.

Aşağıdaki diyagramda Siyah filo ve Gri filo gemilerinin yaş ortalamaları yüzde olarak verilmektedir.

•  Görüldüğü gibi siyah filo gemilerinin %50’ye yakını 20 yaşın  üzerindeki tankerlerden oluşmaktadır.                                           ,       
• Gri filo gemileri içinse bu oran %40’ın üzerindedir.  
• Siyah filo içerisinde 0-5 yaş aralığında olan gemilerin oranı ise  %5’in altındadır. Gri filo gemileri için bu oran %5 civarındadır.
• Siyah ve gri filo gemilerinin sık sık el değiştirdiği ve takip edilmelerinin oldukça zor olduğu görülmektedir.                          
• Önemli oranda gemi sahibi veya işletmecisinin ofislerinin Rusya, Yunanistan ,Liberya ,Marshall Adaları ,Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) ve Hong Kong merkezli oldukları dikkat çekmektedir.

• Siyah filo gemilerinin genelde vergi kolaylıklarına imkan tanıyan ve bazı mali kısıtlama ve yaptırımların arkasından dolanmayı kolaylaştıran ucuz bayrak olarak adlandırılan ülkeler üzerine kayıtlı oldukları görülmektedir.

Siyah Filo gemi bayrakları

Yukarıdaki diyagramda görüleceği üzere siyah filo tankerlerinin  önemli bir bölümü Rusya, Liberya, Panama ,Malta, Marshall  Adaları vs.bayraklıdır.

• Siyah ve gri filo gemilerinin önemli bir bölümü Uluslararası      P & I Kulüpleri Birliği ( International Group of P & I Clubs ) olarak bilinen ve dünyanın en muteber 12 şirketinden oluşan yapının dışında kalan sigorta kurumlarının hizmetlerinden yararlanmaktadırlar.
• Siyah ve gri filo gemilerinin yine önemli bir bölümü Türk Loydunun da içinde olduğu ve muteber 12 klas kuruluşundan oluşan Klas Kuruluşları Uluslararası Birliği(International Association of Classification Societies IACS ) olarak bilinen yapının dışında kalan klas kuruluşlarına gemilerini tescil ettirmekte ve hizmet almaktadırlar.

     Siyah Filo Tankerleri Kısıtlamaları Nasıl Aşıyor ? :

•  Siyah ve gri filo tankerleri Rus petrolüne uygulanan fiyat limiti başta olmak üzere diğer kısıtlamaların aşılmasında  temel olarak iki  farklı biçimde kullanılmaktadır :
• Özellikle ekonomik ömrünü tamamlamış , bakımsız siyah filoya ait tankerler ,karmaşık ve sık sık değişen tescil ve gemi işletmecisi yapılarıyla deniz kirliliği gibi ciddi mali sorumluluklar doğurabilecek durumlarda gerçek sorumluya ulaşmayı planlı olarak daha zor ve karmaşık bir hale getirmektedirler.  
• Ayrıca bu gemilerin neredeyse tamamı muteber sigorta firmalarının hizmetlerini kullanmazlar.   
• Genelde Rusya’nın Baltık ve Karadeniz limanlarından yükledikleri ham petrol ve petrol ürünlerini başta Hindistan ,     Çin olmak üzere Hollanda ,Türkiye ,İtalya ,Bulgaristan gibi ülkelere taşımaktadırlar.
• Özellikle Hindistan’ın ithal ettiği Rus petrolü tonajındaki artış son derece dikkat çekmektedir. Önceki senelere kıyasla %800 bir artışla Hindistan günde 1 milyar varile yakın Rus petrolü ithal etmektedir. 
• Hindistan’taki rafinerilerde işlenen Rus ham petrolü türev ürün haline geldiğinde söz konusu kısıtlamalara maruz kalmadan üçüncü bir ülkeye ihraç edilebilmektedir.
• Siyah filo tankerlerinin diğer bir önemli müşterisi olan Çin Rusya’dan günde ortalama 1.9 milyar varil ton petrol ithal etmektedir ve bu da önceki yıllara kıyasla %20 oranında bir artışa işaret etmektedir.

Aşağıdaki diyagramda siyah filo tankerlerinin varış limanlarının ülkelere göre dağılımı görülmektedir :

 Görüldüğü gibi Çin ,Hindistan ve Hollanda’dan sonra Türkiye dördüncü sırada gelmektedir.

 Bir sonraki diyagramda  gri filo gemilerinin varış  limanlarının ülkelere göre dağılımına baktığımızda bu sefer Türkiye’nin Çin ve Hindistan’dan sonra üçüncü sırayı aldığını görüyoruz.

• İkinci yöntem ise siyah filo tankerlerinin Rusya’dan yükledikleri petrol ve petrol ürünlerini Karadeniz , Ege Denizi ,Yunanistan ,Mısır gibi bazı ülkelerin korunaklı koylarında gemiden gemiye transfer yoluyla ( Ship to ship transfer ) aktarmalarıdır.            Bu transferlerde en sık kullanılan lokasyonlardan biri Yunanistan’ın güneyindeki Peloponnes yarımadasında bulunan Lakonia körfezidir.

Gemiler buluşma noktasına gelmeden Otomatik Tanıma Sistemi cihazlarını kapatır ,hatta bazı elektronik aldatmaca yöntemleriyle geminin mevkiini farklı bir pozisyonda gösterirler  ( Spoofing )

Diğer tankerden yükü transfer eden gemi işletmecisi muhtemelen yük evraklarını gerçeğe aykırı bir şekilde düzenleyip yükleme limanını farklı göstermekte ,böylelikle fiyat kısıtlaması olmadan yükünü spot piyasada satabilmektedir.

İkinci parti muhtemelen  Rus kökenli firmaya 60 dolar sınırlamasının bir miktar üzerinde ödeme yapar.

Bu yöntemle aracılar sadece bir taşımada açıktan varil başına 10 dolar kazansalar  800.000 varil petrol yükleyebilen bir Suezmax tanker için bu bir seferde 8 milyon dolar fazladan kazanç demektir.                        

Petrolün Rus kökenli olduğu gizlenmese dahi taşımacılık masraflarıyla oynanarak fiyat kısıtlamasını delmek mümkündür.

Yükü aktaran gemi genelde siyah filo tankeri ,yükü alansa genelde  gri filo tankeridir.              

 Gemiden gemiye transfer

Siyah Filo Baltık Denizi ,Karadeniz ve Türk Boğazları :

Deniz yoluyla taşınan Rus petrolünün yükleme limanları Baltık Denizi, Karadeniz , Sibirya ve Rusya’nın Uzakdoğu tarafında bulunan bazı limanlarıdır.

Ancak genel toplamda ağırlığın Baltık Denizi ve Karadeniz limanlarında olduğu söylenebilir.

 Aşağıdaki diyagram siyah filo tankerleri için Rus petrolünün yükleme limanları arasındaki dağılımı göstermektedir.

Siyah ve gri filo gemilerinin Rusya’dan yaptıkları petrol taşımacılığının hacmi söz konusu kısıtlamalar nedeniyle her geçen gün artmakta ve bu yüzden Baltık denizini Kuzey denizine bağlayan Danimarka ve İsveç karasularının içindeki Sound Boğazı ve Türk Boğazları her geçen gün daha fazla deniz kazası riskine maruz kalmaktadırlar.

Siyah filo gemileri son iki sene içerisinde dünya genelinde elliden fazla ciddi deniz kazasına karışmıştır.                                                    

Sound Boğazı ve Türk Boğazlarında da söz konusu gemiler ciddi sıkıntılar yaratmıştır.

23 Mayıs 2024 tarihinde Hera 1 isimli yaklaşık 730.000 varil Rus petrolü ile yüklü bir tanker Rusya’dan Süveyş Kanalına seyir yaparken Çanakkale Boğazı geçişinde makine arızası yapmış ve yarattığı sorun çok ucuz atlatılmıştır. Geminin sahibi ve sigorta şirketinin izine IMO kayıtlarında rastlanamadığı için söz konusu tankerin siyah filoya mensup olduğu düşünülmektedir. 

Avrupa Birliği Sound Boğazında artan riskler nedeniyle siyah ve gri filo gemilerine yönelik bazı önlemlerin karara bağlanacağı halen çalışmaları devam etmekte olan bir komisyon kurmuştur.

Sonuç : 

Siyah ve gri filo tankerleri yıllık 5 milyar doları bulan bir ticaret faaliyetinin içindedir.                                                                          

 Ukrayna savaşı devam ettiği müddetçe bu filolara ait tankerlerin taşıdığı yük hacminin yükseliş göstereceğini öngörebiliriz.

Türk Boğazları bu nedenle geç kalınmadan çözüm bulunması gereken ve gitgide artan son derece ciddi bir tehdit altındadır.

İlk etapta Türk Boğazlarından geçiş yapan siyah ve gri filo gemilerinin sayı ve tonaj olarak ciddi bir değerlendirilmesinin yapılması gerekir.

Avrupa Birliğinin Sound Boğazı için yapmakta olduğu çalışmaya benzer bir biçimde ,yetkili idarenin sektör temsilcileri ve uzmanlardan oluşan bir komisyonu bu konuda görevlendirmesinin isabetli olacağını değerlendiriyorum.

Saygılarımla ,

Kpt.Alpertunga Anıker